At gera lesikanningar fyri heilar flokkar og árgangir við jøvnum millumbili, har úrslitini verða bólkað, gerst alt meiri vanligt, eisini her hjá okkum. Men tað eru fleiri, eitt nú Jørgen Frost, professari, sum eru sera ivingarsom um kanningar, sum skulu skjalprógva, hvar í lesimenningini barnið er. Hetta millum annað tí, at tað kann føra til kapping millum skúlar, millum øki og millum lond, og tað tænir ongum endamáli. Í staðin áttu skúlarnir at kappast innanhýsis til tess at menna frálæruhættir og aðrar førleikar hjá lærarum og næmingum. Til dømis kann mann sum skúli seta sær sum mál, hvørt einasta ár at eftirmeta og leggja ætlan um, hvat tilfar skúlin brúkar, hvørji evni skulu verða tikin upp, og hvussu langt skúlin eigur at verða komin við árslok og so framvegis, og til dømis nær børnini skulu duga at lesa, sigur Jørgin Frost. Kanning av hvørjar ávirkanir landsumfatandi kanningar, sum “dansk clearinghouse” almannakunngjørdi í 2008, vísir eisini, at vit eru ikki fullgreið yvir árinini, bæði jalig og neilig, av sentral stýrdum kanningum, (sí www.clearinghouse@dpu.dk).Tó, sama kanning og aðrar við vísa eina ábending á, at har lærarin er við at gera og leggja kanningina til rættis og eftirmeta hana sum liður í undirvísingini, gevur hetta oftast góð úrslit. Í t.d. Stokkhólmi verður ”Lus” nýtt sum innanhýsis eftirmetingaramboð, tí hetta amboðið er bygt upp skipað eftir lesimenningini stig fyri stig. ”Lus” leggur dentin á ta kvalitativu metingina av lesimenningini, í mun til aðrar lesiroyndir, sum flest allar leggja dentin á skjót- og rættleika (Allard, Rudqvist og Sundbland, 2008).

Hvussu kunnu vit undirvísa:)

Tað er gott, at fokus er á lesimenning, men tilgongdin og hátturin, ið nýttur verður, tá hesin ógvuliga sentrali førleiki skal lærast, hevur eisini stóran týdning. Tað hevur týdning at hugsa um, at hátturin, sum skriftmálsinnlæringin verður framd eftir, hevur avgerandi týdning fyri, hvussu skúlalívið hjá barninum seinni verður. Fyrstu upplivingarnar, næmingurin fær í byrjanarundirvísningin í lesing, kann koma at fáa týdning fyri, hvussu næmingurin mennist, og hvønn hugburð næmingurin fær til skúlan og seinni kanska eisini lívsgóðskuna hjá næminginum (sí t.d. K. Kjertmann, 2002). Tí er tað avgerandi neyðugt, at byrjanarundirvísing í skriftmálinum verður so góð sum yvirhøvur gjørligt, har námsfrøðilig og didaktisk atlit vera nágreiniliga umhugsað og løgd til rættis, soleiðis at vit ikki missa fleiri av næmingunum niður ímillum.

Eg fari her at nevna fimm grundleggjandi námsfrøðilig atlit, sum eg haldi, vit eiga at hava í huganum, tá ið vit leggja byrjanarundirvísing í skriftmálinum tilrættis:

Djúphugsni

Í byrjanarundirvísing í lesing og skriving verður ofta tikið støði í kenda frymlinum: Lesing = avkoting x fatan. Skal barnið læra at lesa, má tað læra seg m.a. at gerast tekniskur avkotari og virkin fatanarligur lesari, sum við tíðini megnar at lesa millum reglurnar, vera við í egnari læring og so framvegis. Tó, tað er umráðandi eisini at leitað verður aftur í menning barnsins, tí tað er har, vit fáa eina hóming av, hvussu barnið kensluliga, fatanarliga og sosialt er fyri, og við at knýta hetta saman við talu-og skriftmálsmenningini kunnu vit gerast tilvitað um hvørja mannagongd og tilgongd, vit skulu nýta. Til dømis eiga vit at hava frymilin hjá J. Frost: ”læsing = intention x sproglig kontrol x metasproglig kontrol” í huga, tí tað er gjøgnum metakognitión, at næmingurin gerst tilvitaður um, hvat tað er, hann hevur skilt, og hvat tað er, hann hevur tørv á at fáa størri innlit í. Hetta krevur rúm og tíð til djúphugsni, har næmingurin fær høvi sjálvur at hugsavna og fordjúpa seg.

Virkni

Ragnhild Søderbergh, professari í barnamáli, (2006), tosar um 4 meginreglur í sambandi við talu- og skriftmálsmenning.  Hesar eru: 1) Samspælið við onnur, har mál og gerðir hava ein leiklut í samspælinum 2) Ítøkiligar støður, sum barnið skilir/hevur eina fatan av, og har týdningurin av orðinum beinleiðis hevur nakað við tað, sum barnið ger 3) Við sjálvt at brúka málið 4) Støður, har børn sjálvi gerast varug við, hvussu málið er uppbygt og skipað.

Fleiri og fleiri serfrøðingar innan lesing (Engen, 2004; Hagtved, 2000; Trageton, 2004) meina eisini, at spæliskriving gongur undan lesingini, og um hon ikki leggur lunnar undir lesiinnlæringina, so eigur skrivingin at verið ment og lærd á jøvnum føti við lesingina. Eisini er tann virkna samtalan stimbrandi fyri lesiførleikan (sí t.d. P. Gibbons, 2009).

Skriftmálsinnlæring kann ikki altíð bara ankrast í eini felagsgrundbók, men má somuleiðis eisini ankrast í barninum. Og harvið verða eisini sjálvsfatanin, persónsmenskan og samleikin stimbrað. Sambært L. Vygotsky (1896-1934), so er tað í sosiala rúminum, at barnið byggir sína vitan um verðina.

                      Jørgen Frost sigur í Skúlablaðnum (nr. 5/2009), at: “Lesibókin er deyð”. Ein stórur trupulleiki í byrjanarundirvísingini er, at fleiri skúlar eru ov bókligir og ikki taka støði í næmingalagaðari og undirvísing, sum tekur støði í barninum. 

Lesibókin rakar bara miðjuna í flokkinum, hini detta ímillum, antin tí tey keða seg, ella tí tað er ov torført. Við skeivum avbjóðingum læra summi børn ongantíð at lesa, og summi gerast ov seinir lesarar, slær J. Frost fast.